دیابت بی مزه چیست؟

دیابت بی‌مزه یکی از بیماری‌های کمتر شناخته‌ شده است که برخلاف اسمش هیچ ارتباطی با قند خون و دیابت معمولی ندارد. در این بیماری بدن نمی‌تواند آب را به‌طور طبیعی نگه دارد و همین موضوع باعث می‌شود فرد دچار تشنگی شدید و ادرار بیش از حد شود. علت اصلی این مشکل معمولاً به کمبود هورمونی به نام وازوپرسین یا ناتوانی کلیه‌ها در پاسخ به این هورمون برمی‌گردد. اگرچه دیابت بی‌مزه یک بیماری نادر است، اما شناخت آن اهمیت زیادی دارد؛ چون در صورت درمان‌نشدن می‌تواند به کم‌آبی شدید بدن و مشکلات جدی برای سلامتی منجر شود. آشنایی با این بیماری به ما کمک می‌کند علائم آن را بهتر بشناسیم و در صورت بروز، به موقع برای درمان اقدام کنیم.

علت دیابت بی مزه

دیابت بی‌مزه به دلیل اختلال در عملکرد هورمون وازوپرسین (هورمون ضد ادراری) یا پاسخ کلیه‌ها به این هورمون به وجود می‌آید. در حالت طبیعی، وازوپرسین که در مغز ساخته و از غده هیپوفیز ترشح می‌شود، وظیفه دارد مقدار آب بدن را تنظیم کند. اگر مغز به هر دلیلی مثل ضربه، تومور، جراحی یا عفونت نتواند این هورمون را تولید کند، فرد دچار دیابت بی‌مزه مرکزی می‌شود. از طرف دیگر، اگر کلیه‌ها به وازوپرسین پاسخ ندهند، حتی با وجود ترشح طبیعی هورمون، آب زیادی از بدن دفع خواهد شد که به آن دیابت بی‌مزه نفروژنیک می‌گویند. در دوران بارداری هم گاهی به علت آنزیم‌های جفتی، این هورمون تجزیه می‌شود و بیماری به طور موقت ایجاد می‌گردد. همچنین برخی افراد به دلیل مصرف بیش‌ازحد آب یا مشکلات روانی دچار حالتی شبیه دیابت بی‌مزه می‌شوند. به طور کلی، علت اصلی این بیماری چه در مغز و چه در کلیه باشد، نتیجه نهایی یکی است: از دست دادن آب زیاد، تشنگی شدید و خطر کم‌آبی بدن.

علائم دیابت بی مزه

دیابت بی‌مزه یک بیماری نسبتاً نادر است که به‌علت اختلال در هورمون وازوپرسین (ضد ادراری) یا ناتوانی کلیه‌ها در پاسخ به آن ایجاد می‌شود. مهم‌ترین ویژگی این بیماری، از دست دادن حجم زیادی آب از طریق ادرار و در نتیجه تشنگی شدید است. برخلاف دیابت شیرین، این بیماری به قند خون ارتباطی ندارد و نشانه‌های آن بیشتر مربوط به عدم تعادل آب در بدن است. اگر به‌موقع شناسایی و درمان نشود، می‌تواند منجر به کم‌آبی و عوارض جدی شود.

• تشنگی شدید و مداوم (حتی پس از نوشیدن آب زیاد)
• ادرار زیاد و رقیق در طول روز
• بیدار شدن‌های مکرر در شب برای رفتن به دستشویی
• خشکی دهان و پوست به علت کم‌آبی
• خستگی و ضعف ناشی از دفع آب و املاح
• اختلال خواب به دلیل تکرر ادرار شبانه

در پایان می‌توان گفت دیابت بی‌مزه هرچند بیماری نادری است، اما نشانه‌های مشخصی مانند تشنگی مداوم و ادرار بیش از حد دارد که نباید نادیده گرفته شوند. تشخیص به‌موقع این بیماری می‌تواند از بروز مشکلاتی مثل کم‌آبی شدید و اختلالات جدی در بدن جلوگیری کند. بنابراین، توجه به علائم و مراجعه سریع به پزشک بهترین راه برای مدیریت و کنترل دیابت بی‌مزه است.

تفاوت دیابت بی‌مزه با دیابت شیرین

دیابت بی‌مزه و دیابت شیرین دو بیماری متفاوت هستند که تنها در نام با هم شباهت دارند، اما از نظر علت، علائم و روند درمان کاملاً متمایزند. دیابت بی‌مزه در واقع به دلیل کمبود یا اختلال در عملکرد هورمون ضدادراری (وازوپرسین) یا ناتوانی کلیه‌ها در پاسخ به آن ایجاد می‌شود. در این شرایط، بدن توانایی حفظ آب را از دست می‌دهد و فرد دچار تشنگی شدید و ادرار بسیار زیاد و رقیق می‌گردد، بدون اینکه قند خون او افزایش پیدا کند. در مقابل، دیابت شیرین ناشی از مشکلات مربوط به انسولین است؛ یعنی یا بدن انسولین کافی تولید نمی‌کند یا سلول‌ها نسبت به آن مقاوم می‌شوند. نتیجه این اختلال، افزایش سطح قند خون و بروز علائمی مانند پرخوری، کاهش وزن بی‌دلیل، خستگی و افزایش قند خون است.

به بیان ساده، دیابت بی‌مزه بیشتر یک مشکل در تعادل آب بدن است، در حالی که دیابت شیرین یک اختلال متابولیکی مرتبط با قند خون محسوب می‌شود. در دیابت بی‌مزه خطر اصلی، کم‌آبی شدید و اختلالات الکترولیتی است؛ اما در دیابت شیرین، بالا بودن مزمن قند خون می‌تواند به کلیه، چشم، اعصاب و قلب آسیب جدی وارد کند. شناخت این تفاوت‌ها برای بیماران و پزشکان اهمیت زیادی دارد، زیرا هر کدام نیازمند روش‌های تشخیصی و درمانی متفاوتی هستند.

انواع دیابت بی‌مزه

دیابت بی‌مزه یک بیماری یکنواخت و یک‌شکل نیست، بلکه بر اساس علت به وجود آمدنش به چند نوع تقسیم می‌شود. در همه‌ی انواع این بیماری، ویژگی مشترک تشنگی شدید و دفع مقدار زیادی ادرار رقیق است، اما دلیل بروز این حالت‌ها فرق دارد. در برخی افراد، مشکل به خاطر کمبود هورمون وازوپرسین است که از مغز ترشح می‌شود؛ در برخی دیگر، کلیه‌ها توانایی استفاده از این هورمون را از دست می‌دهند. همچنین در دوران بارداری یا حتی به دلیل مصرف بیش‌ازحد آب هم ممکن است این بیماری ظاهر شود. شناخت انواع دیابت بی‌مزه به پزشکان کمک می‌کند تا درمان دقیق‌تری برای هر بیمار انتخاب کنند، چون روش درمان بسته به علت، متفاوت است. در ادامه به بررسی انواع دیابت می پردازیم:

۱.دیابت بی‌مزه مرکزی :این نوع شایع‌ترین شکل بیماری است. در این حالت، مغز به‌ویژه ناحیه‌ی هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز، به اندازه کافی هورمون ضدادراری یا همان وازوپرسین تولید نمی‌کند. در نتیجه کلیه‌ها نمی‌توانند آب را در بدن نگه دارند و حجم زیادی ادرار رقیق دفع می‌شود. علت آن می‌تواند ضربه مغزی، جراحی، تومور، عفونت یا حتی عوامل ناشناخته باشد.

۲.دیابت بی‌مزه نفروژنیک : در این نوع، مشکل در خود کلیه‌ها است. یعنی هورمون وازوپرسین به‌طور طبیعی تولید می‌شود، اما سلول‌های کلیه به آن پاسخ نمی‌دهند. این حالت می‌تواند ارثی باشد یا در اثر بیماری‌های کلیوی و مصرف بعضی داروها مانند لیتیوم به وجود بیاید.

3.دیابت بی‌مزه بارداری: این نوع نادر معمولاً در دوران بارداری دیده می‌شود. جفت آنزیمی ترشح می‌کند که هورمون وازوپرسین را تجزیه می‌کند و همین باعث می‌شود بدن نتواند آب را خوب نگه دارد. خوشبختانه این مشکل اغلب بعد از زایمان برطرف می‌شود.

4.دیابت بی‌مزه اولیه یا روان‌زاد : این نوع بیشتر به دلیل مصرف بیش‌ازحد آب رخ می‌دهد. بعضی افراد به خاطر مشکلات روانی یا اختلال در حس تشنگی، آب زیادی می‌نوشند. این کار باعث می‌شود سطح وازوپرسین پایین بیاید و ادرار زیاد تولید شود.

دیابت بی‌مزه در چهار نوع اصلی دیده می‌شود: مرکزی، نفروژنیک، بارداری و اولیه. هر کدام علت متفاوتی دارند، اما نتیجه همه آن‌ها یکسان است؛ یعنی ناتوانی بدن در نگه‌داشتن آب و بروز تشنگی شدید همراه با دفع ادرار زیاد. آگاهی از این انواع کمک می‌کند تا پزشک علت اصلی بیماری را بهتر تشخیص دهد و درمان متناسب‌تری برای کنترل علائم و جلوگیری از عوارض انتخاب کند.

دیابت عصبی

دیابت بی‌مزه عصبی که در پزشکی با نام دیابت بی‌مزه مرکزی هم شناخته می‌شود، نوعی اختلال نادر است که به دلیل آسیب یا اختلال در مغز، به‌ویژه در بخش هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز، ایجاد می‌شود. در این بیماری، بدن قادر به تولید یا ترشح کافی هورمون ضدادراری (وازوپرسین یا ADH) نیست؛ هورمونی که وظیفه دارد مقدار آب بدن را تنظیم کند. وقتی این هورمون کاهش پیدا می‌کند یا وجود ندارد، کلیه‌ها نمی‌توانند آب را نگه دارند و فرد مقدار زیادی ادرار رقیق دفع می‌کند. نتیجه این وضعیت، تشنگی شدید، تکرر ادرار و خطر کم‌آبی بدن است. این نوع دیابت بی‌مزه می‌تواند به‌علت تومور، ضربه به سر، جراحی مغز یا حتی عوامل ناشناخته ایجاد شود و معمولاً با دارویی به نام دسموپرسین درمان یا کنترل می‌شود.

آیا دیابت بی مزه خطرناک است؟

بله، دیابت بی‌مزه می‌تواند خطرناک باشد اگر به‌موقع تشخیص داده نشود و تحت درمان قرار نگیرد. دلیل اصلی خطر، از دست دادن بیش از حد آب بدن است که می‌تواند باعث کم‌آبی شدید، خشکی دهان و پوست، خستگی، سرگیجه و در موارد شدیدتر، اختلال در تعادل سدیم و پتاسیم خون شود. این وضعیت اگر کنترل نشود حتی می‌تواند عملکرد قلب و مغز را هم تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، خبر خوب این است که در صورت تشخیص زودهنگام و استفاده از درمان مناسب، بیشتر بیماران می‌توانند زندگی طبیعی و بدون مشکل جدی داشته باشند.

عوارض دیابت بی‌مزه

دیابت بی‌مزه اگر به‌موقع تشخیص داده نشود یا به‌خوبی کنترل نگردد، می‌تواند باعث عوارض جدی شود. مهم‌ترین عارضه، کم‌آبی شدید بدن است که در اثر دفع زیاد ادرار رخ می‌دهد. کم‌آبی مداوم می‌تواند منجر به خشکی پوست و دهان، ضعف، خستگی و سرگیجه شود. در موارد شدیدتر، اختلال در تعادل الکترولیت‌ها به‌ویژه سدیم و پتاسیم ایجاد می‌شود که برای سلامت قلب، کلیه و مغز خطرناک است. این اختلال ممکن است باعث گیجی، بی‌قراری، تشنج یا حتی کما گردد. در کودکان، کنترل‌نشدن بیماری می‌تواند به تأخیر در رشد، کاهش وزن و مشکلات رشدی منجر شود. بنابراین، تشخیص زودهنگام و پیگیری درمانی اهمیت زیادی دارد تا از بروز این عوارض پیشگیری شود.

روش‌های تشخیص دیابت بی‌مزه

تشخیص دیابت بی‌مزه بر اساس ترکیبی از علائم بیمار و آزمایش‌های تخصصی انجام می‌شود. پزشک ابتدا به نشانه‌هایی مثل تشنگی شدید و ادرار زیاد توجه می‌کند و سپس با آزمایش ادرار، رقیق بودن آن را بررسی می‌کند. در کنار آن، آزمایش خون برای سنجش سطح سدیم و سایر الکترولیت‌ها انجام می‌شود تا میزان کم‌آبی بدن مشخص شود. یکی از مهم‌ترین روش‌ها، تست محرومیت از آب است؛ در این آزمایش بیمار مدتی از نوشیدن آب محروم می‌شود و اگر ادرار همچنان رقیق باقی بماند، احتمال دیابت بی‌مزه مطرح می‌شود. برای افتراق نوع بیماری، تست با داروی دسموپرسین به کار می‌رود؛ اگر ادرار پس از دارو غلیظ‌تر شد، نوع مرکزی است و اگر تغییری نکرد، نوع نفروژنیک مطرح می‌شود. در برخی موارد نیز تصویربرداری MRI برای بررسی غده هیپوفیز و هیپوتالاموس انجام می‌گیرد تا علت دقیق بیماری مشخص شود.

• دسموپرسین
• هیدروکلروتیازید
• ایندومتاسین
• کاهش مصرف نمک
• کاهش مصرف پروتئین
• نوشیدن آب کافی
• اصلاح عادات رفتاری
• درمان اختلالات روانی (در صورت نیاز)

در پایان می‌توان گفت دسموپرسین مهم‌ترین داروی درمانی برای دیابت بی‌مزه مرکزی است که با جایگزین کردن هورمون ضدادراری، به بدن کمک می‌کند آب را نگه دارد و از کم‌آبی جلوگیری کند. مصرف این دارو باید حتماً زیر نظر پزشک باشد، چون تنظیم دوز آن اهمیت زیادی دارد و استفاده خودسرانه می‌تواند باعث مشکلاتی مثل کاهش بیش از حد سدیم خون شود. به طور کلی، با درمان مناسب و پیگیری منظم، بیماران می‌توانند زندگی طبیعی و بدون مشکل خاصی داشته باشند.

آزمایش دیابت بی‌مزه

برای تشخیص دیابت بی‌مزه، پزشک ابتدا علائم بیمار مثل تشنگی شدید و ادرار زیاد را بررسی می‌کند و سپس چند آزمایش تخصصی انجام می‌دهد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها آزمایش ادرار است که نشان می‌دهد ادرار بسیار رقیق و بی‌رنگ است. آزمایش خون هم برای بررسی سطح سدیم و سایر الکترولیت‌ها به کار می‌رود. علاوه بر این، تست محرومیت از آب (Water Deprivation Test) انجام می‌شود؛ در این آزمایش فرد برای چند ساعت از نوشیدن آب محروم می‌شود و غلظت ادرار و سطح هورمون‌ها بررسی می‌گردد. اگر ادرار رقیق باقی بماند، احتمال دیابت بی‌مزه زیاد است. در ادامه ممکن است پزشک تست دسموپرسین را تجویز کند تا مشخص شود بیماری از نوع مرکزی است یا نفروژنیک. در برخی موارد نیز برای بررسی مغز و غده هیپوفیز از MRI استفاده می‌شود.

آیا دیابت بی مزه درمان قطعی دارد؟

خیر، دیابت بی‌مزه درمان قطعی ندارد؛ اما خوشبختانه می‌توان آن را به‌خوبی کنترل و مدیریت کرد. درمان این بیماری بسته به نوع آن متفاوت است: در دیابت بی‌مزه مرکزی (عصبی) داروی دسموپرسین جایگزین هورمون ضدادراری می‌شود و علائم تقریباً به طور کامل کنترل می‌گردد. در نوع نفروژنیک، درمان بیشتر شامل اصلاح رژیم غذایی، مصرف آب کافی و استفاده از داروهایی است که حجم ادرار را کم می‌کنند. در دیابت بی‌مزه بارداری معمولاً بعد از زایمان بیماری خودبه‌خود برطرف می‌شود. در نوع اولیه یا روان‌زاد هم اصلاح عادات رفتاری و درمان مشکلات زمینه‌ای می‌تواند به بهبود کمک کند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورتی که فرد دچار تشنگی شدید و غیرعادی شود و در طول روز یا شب بارها مجبور به دفع ادرار زیاد و رقیق باشد، باید به پزشک مراجعه کند. همچنین بروز علائمی مانند خشکی دهان و پوست، خستگی مداوم، سرگیجه، کاهش وزن بی‌دلیل یا اختلال خواب به علت تکرر ادرار می‌تواند نشانه دیابت بی‌مزه باشد. در کودکان نیز اگر خیس کردن مکرر رختخواب، بی‌قراری یا تأخیر در رشد دیده شود، مراجعه به پزشک ضروری است. تشخیص زودهنگام توسط پزشک می‌تواند از بروز کم‌آبی شدید و عوارض جدی جلوگیری کند.

جمع بندی

دیابت بی‌مزه بیماری‌ای است که برخلاف دیابت شیرین، هیچ ارتباطی با قند خون ندارد و مشکل اصلی آن در تعادل آب بدن است. این بیماری با علائمی مثل تشنگی غیرقابل‌کنترل، ادرار زیاد و رقیق و خطر کم‌آبی شناخته می‌شود. علت‌های مختلفی از جمله آسیب مغزی، مشکلات کلیوی، بارداری یا حتی عادات رفتاری می‌توانند در بروز آن نقش داشته باشند و همین موضوع باعث تقسیم‌بندی آن به چند نوع مختلف شده است. اگرچه درمان قطعی برای همه انواع دیابت بی‌مزه وجود ندارد، اما با دارو، اصلاح رژیم غذایی و مراقبت‌های پزشکی می‌توان علائم را به‌خوبی کنترل کرد. نکته مهم این است که بیماران با آگاهی از نشانه‌ها و مراجعه به پزشک در مراحل اولیه، می‌توانند از بسیاری عوارض جدی جلوگیری کنند و زندگی سالمی داشته باشند.

سوالات متداول